Pomimo iż małżeństwo cieszy się przychylnością prawa (KPK kan. 1060) z KPK kan. 1058 wynika, że zarówno naturalne prawo każdego człowieka do małżeństwa, jak i prawo chrześcijanina do Sakramentu Małżeństwa mogą być w wyjątkowych sytuacjach poddane ograniczeniom. Tymi wyjątkowymi sytuacjami ograniczającymi prawo do ważnego zawarcia małżeństwa są przeszkody małżeńskie.
Według Kodeksu Prawa Kanonicznego przeszkodą małżeńską w znaczeniu szerokim może być każda okoliczność, która mocą Prawa Bożego lub ludzkiego nie pozwala na ważne lub godziwe zawarcie umowy małżeńskiej, czyli „wzięcia” ślubu.
Przeszkodą małżeńską w znaczeniu ścisłym może być wspomniana okoliczność, która dotyczy bezpośrednio osoby zawierającej małżeństwo.
Pragnę przedstawić przeszkody w sensie ścisłym i tylko te, które powodują nieważność związku małżeńskiego w momencie jego zawierania. Te przeszkody w Kodeksie Prawa Kanonicznego (KPK) z 1917 r. nazwano zrywającymi. Kodeks Jana Pawła II z 1983 r. wymienia 12 takich przeszkód (zrywających).
Przeszkody małżeńskie podzielono na publiczne i tajne. Za publiczną uważa się taką przeszkodę, która może być udowodniona w zakresie zewnętrznym (np. przeszkoda wieku) – poza tym przeszkoda jest tajna (np. przeszkoda występku).
Z uwagi na pochodzenie wyróżnia się przeszkody z Prawa Bożego (impotencja, pokrewieństwo w pierwszym stopniu linii prostej, istniejący węzeł małżeński) i z Prawa Kościelnego – będą nimi pozostałe przeszkody wymienione przez KPK.
Przeszkody można też podzielić miedzy innymi na absolutne (zabraniają małżeństwa w sposób absolutny z kimkolwiek – istniejący węzeł małżeński lub święcenia) i względne (nie pozwalają na małżeństwo jedynie z określonymi osobami – np. pokrewieństwo lub powinowactwo).
1. Przeszkoda wieku
KPK w kan. 1083 § 1 postanawia, że nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku – przepisy kanoniczne dotyczą wiernych na całej kuli ziemskiej. Konferencja Episkopatu Polski, zgodnie z pozwoleniem KPK (kan. 1083 § 2), ustaliła wiek dla mężczyzny i kobiety – 18 rok życia. Podobnie też postanawia polskie prawo państwowe.
Przeszkoda wieku wiąże się z wymaganiem od zawierających Sakrament Małżeństwa wystarczającej dojrzałości fizycznej i psychicznej, uzdalniającej do pożycia małżeńskiego oraz do uświadamiania sobie w wystarczający sposób praw i obowiązków dotyczących małżeństwa i rodziny. Przeszkoda ta posiada charakter czasowy i ustaje z chwilą osiągnięcia określonego przez prawo wieku.
Z ważnej przyczyny można uzyskać pozwolenie na wcześniejsze zawarcie Sakramentu Małżeństwa zarówno dla kobiety, jak i mężczyzny.
2. Przeszkoda niemocy płciowej (impotencja)
Małżeństwo z natury rzeczy jest nastawione na zrodzenie i wychowanie potomstwa, dlatego też mówiąc o zdolności do zawarcia Sakramentu Małżeństwa ma się na uwadze między innymi zdolność do podejmowania aktów skierowanych do przedłużenia życia ludzkiego.
KPK (kan. 1084 § 1) postanawia, że „niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego, uprzednia ( zaistniała przed ślubem) i trwała (w zasadzie jest nieuleczalna, na drodze powszechnie dostępnych środków), czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury”. Należy tu rozumieć niezdolność do współżycia małżeńskiego przynajmniej jednej ze stron, nie zaś o niezdolność do zrodzenia potomstwa. Niemoc płciowa, aby była przeszkodą, nie musi być absolutna (niezdolność całkowita mężczyzny lub kobiety do współżycia) – wystarczy, gdy jest względna (mężczyzna nie może współżyć z kobietą, z którą zawarł małżeństwo lub kobieta z poślubionym przez siebie małżonkiem). Jeśli przeszkoda niezdolności jest wątpliwa – nie stanowi przeszkody do zawarcia Sakramentu Małżeństwa zarówno wtedy, gdy wątpliwość jest prawna, jak i faktyczna (KPK, kan. 1084 § 2), nie stanowi też podstawy do orzeczenia nieważności małżeństwa (KPK, kan. 1060).
Przeszkoda niemocy płciowej pochodzi z prawa Bożego naturalnego (prawo wpisane w naturę ludzką) i wyklucza możliwość uzyskania dyspensy, czyli pozwolenia na małżeństwo.
Niepłodność – przy zachowaniu zdolności do współżycia małżeńskiego – nie jest ani przeszkodą do zawarcia Sakramentu Małżeństwa, ani przyczyną do orzeczenia jego nieważności (KPK, kan. 1084 § 3).
3. Przeszkoda węzła małżeńskiego
W KPK (kan. 1085 § 1) czytamy, że nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo ta osoba, która jest związana węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego. Przeszkodę małżeńską stanowi tylko węzeł małżeński rzeczywiście istniejący, co zakłada jego powstanie i brak rozwiązania go. Małżeństwo ważnie zawarte, nawet niedopełnione, powoduje zaistnienie węzła małżeńskiego, który stanowi przeszkodę uniemożliwiającą ważne zawarcie nowego małżeństwa (KPK, kan. 1085 § 3), dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności lub rozwiązania pierwszego (KPK, kan. 1085 § 2).
Przeszkoda węzła małżeńskiego pochodzi z Prawa Bożego pozytywnego (prawo objawione w Piśmie Świętym i Tradycji) i nie ma możliwości otrzymania dyspensy.
Według prawa węzeł małżeński ustaje w sposób następujący: przez śmierć współmałżonka, dyspensę papieską (od niedopełnionego małżeństwa), przywilej Pawłowy (zachodzi on wówczas, gdy jedna ze stron przyjmuje chrzest w Kościele katolickim, a druga strona – nie ochrzczona – ją opuszcza lub szykanuje tak, że dalsze wspólne życie staje się niemożliwe; w takim wypadku strona ochrzczona może zawrzeć nowy związek małżeński), stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Jeśli katolicy zobowiązani do zachowania formy kanonicznej przy zawieraniu ślubu związali się ze sobą tylko kontraktem cywilnym lub wobec duchownego niekatolickiego – poza Kościołem Wschodnim – wówczas nie zachodzi przeszkoda węzła małżeńskiego do zawarcia ślubu kościelnego z następną osobą. Jednak potrzebne jest zwrócenie się – według KPK, kan. 1071 § 1, n. 3 – do ordynariusza miejsca, z tej przyczyny, że ten kontrakt cywilny, który uległ rozpadowi lub został rozwiązany przez rozwód, mógł być ważnym małżeństwem na skutek uważnienia w zawiązku (KPK, kan. 1161-1165 § 2) lub formy nadzwyczajnej.
4. Przeszkoda różnej religii
„Nieważne jest małżeństwo między dwiema osobami, z których jedna została ochrzczona w Kościele katolickim lub została do niego przyjęta i nie odłączyła się od niego formalnym aktem, a druga nie jest ochrzczona” (kan. 1086 § 1).
Przeszkoda ta istnieje więc między osobą ochrzczoną w Kościele katolickim albo do niego przyjętą – a osobą nie ochrzczoną. Nie wiąże ona chrześcijan akatolików, wiąże natomiast tych katolików, którzy wprawdzie oddalili się od swojego Kościoła, ale formalnie z niego nie wystąpili. Przeszkoda różnej religii jest pochodzenia kościelnego, ale pośrednio wiąże się z prawem Bożym związanym z obowiązkiem wyznawania wiary katolickiej. Można od tej przeszkody uzyskać dyspensę (kan. 1125 i 1126) pod warunkiem, że strona katolicka złoży oświadczenie (rękojmię), że gotowa jest usunąć niebezpieczeństwo utraty wiary i szczerze przyrzeknie, że uczyni wszystko co w jej mocy, aby wszystkie dzieci zostały ochrzczone w Kościele katolickim i po katolicku wychowane. Druga strona – nie ochrzczona – powinna być powiadomiona o treści przyrzeczenia i zobowiązaniach strony katolickiej. Obydwie strony mają być pouczone o celach i istotnych przymiotach i małżeństwa, co przez nie powinno być przyjęte i respektowane – żadne z narzeczonych nie może ich wykluczyć.
5. Przeszkoda święceń
Dotyczy każdego duchownego. Duchownym staje się przez przyjęcie diakonatu (KPK, kan. 266 § 1). Każde z kolejnych święceń stanowi osobne źródło przeszkody małżeńskiej. Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzymali święcenia (KPK, kan. 1087), diakonatu, prezbiteratu i biskupstwa (KPK, kan. 1009 § 1).
Trzeba też wyjaśnić, że diakoni stali, którzy jako żonaci przyjęli święcenia (KPK, kan. 1042 n. 1), są wyjęci z przepisów o celibacie i zachowują prawo do życia w związku małżeńskim. Jednak po śmierci żony nie mogą zawrzeć ponownego małżeństwa. Diakoni stali są związani prawem celibatu, jeśli przyjęli święcenia jako bezżenni (KPK, kan. 1037).
Celibat wprowadzony najpierw przez prawo zwyczajowe, później partykularne, w końcu powszechne – jako obowiązek dla przyjmujących wyższe święcenia – jest przeszkodą zrywającą przy ewentualnym usiłowania zawarcia małżeństwa.
Przeszkoda święceń ma swoje źródło w prawie kościelnym, ale swoją podstawę ma w ewangelicznej radzie czystości. Ustaje na skutek dyspensy udzielonej przez Stolicę Apostolską (KPK, kan. 1078 § 2, n. 1) albo na mocy prawomocnego wyroku sądowego, orzekającego nieważność święceń, albo przyjęcie ich pod przymusem (KPK, kan. 1708-1712).
6. Przeszkoda ślubu. Wieczysty ślub czystości.
KPK (kan. 1088) postanawia, że „nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy są związani wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym”.
Chodzi więc tu o ślub, czyli o świadomie i dobrowolnie uczynioną Bogu obietnicę. Przedmiotem ślubu, który stanowi przeszkodę, jest dozgonna czystość. Z tego wniosek, że ślub złożony na pewien czas, nie wywołuje przeszkody małżeńskiej. Ma to być też ślub publiczny, czyli ważnie złożony wobec prawowitego przełożonego kościelnego i w instytucie zakonnym. Ślub prywatnie złożony nie stanowi przeszkody.
Przeszkoda pochodzi z prawa kościelnego, ale zakaz zawierania związku małżeńskiego wypływa z prawa naturalnego wymagającego dotrzymania wierności złożonemu Bogu przyrzeczeniu. Jest rzeczą zrozumiałą, że małżeństwo zawarte przez osobę konsekrowaną przez profesję rad ewangelicznych uniemożliwiłoby jej wypełnienie ślubów zakonnych.
Dyspensa jest możliwa i jest zastrzeżona Stolicy Apostolskiej, jeśli ślub został złożony w instytucie zakonnym na prawie papieskim. W przypadku ślubu złożonego w instytucie zakonnym na prawie diecezjalnym dyspensy może udzielić ordynariusz miejsca.
7. Przeszkoda uprowadzenia
Według KPK (kan. 1089) „nie może być ważnie zawarte małżeństwo pomiędzy mężczyzną i kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa, chyba że później kobieta uwolniona od porywającego mężczyzny oraz znajdując się w miejscu bezpiecznym i wolnym sama swobodnie wybierze to małżeństwo”.
Przeszkoda powstaje nie tylko w przypadku porwania kobiety przemocą i zatrzymania w celu zawarcia małżeństwa, ale także wtedy, gdy zostanie ona zatrzymana przez mężczyznę z takim samym zamierzeniem. Nie jest ważne, gdzie miało miejsce wspomniane zatrzymanie czy to w jej własnym mieszkaniu, czy też w miejscu, do którego dobrowolnie przybyła. Według prawa kościelnego jak długo kobieta uprowadzona jest pod władzą mężczyzny, tak długo nie może ona w sposób wolny wyrazić zgody na małżeństwo. Powinna być uwolniona od porywającego mężczyzny oraz znaleźć się w miejscu wolnym i bezpiecznym. Wówczas może wyrazić prawdziwą zgodę na małżeństwo i przeszkoda uprowadzenia przestaje mieć miejsce.
Przeszkoda uprowadzenia pochodzi z prawa kościelnego. Jest możliwa dyspensa od tej przeszkody, jeśli zasadnie można przekonać się, że decyzja na małżeństwo kobiety uprowadzonej została podjęta w sposób wolny i niezależny do mężczyzny, który ją uprowadził.
Prawo nic nie mówi o mężczyźnie porwanym przez kobietę. Według ludowej interpretacji tego braku jak mężczyzna jest taka niedorajda, że dał się uprowadzić kobiecie to już niech przy niej siedzi.
8. Przeszkoda występku czyli małżonkobójstwo
KPK w kan. 1090 § l postanawia, że „kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną osobą zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nieważnie usiłuje zawrzeć to małżeństwo”. W drugim paragrafie tegoż kanonu czytamy: „Nieważnie również usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy poprzez fizyczny lub moralny współudział spowodowali śmierć współmałżonka” (kan. 1090 § 2). Chodzi więc tu (§ l) o zabójstwo współmałżonka osoby, z którą ktoś pragnie zawrzeć małżeństwo lub zabójstwo własnego współmałżonka w celu poślubienia określonej osoby. Momentem istotnym w tej przeszkodzie oprócz faktycznego zabójstwa jest intencja związana z tym przestępstwem, mianowicie chęć zawarcia małżeństwa z określoną osobą. W drugim przypadku, niezależnie od intencji matrymonialnych, bierze się pod uwagę dwie osoby, które przez współudział fizyczny lub moralny spowodowały śmierć współmałżonka. Przestępstwo, o którym mówi kan. 1090, wymaga świadomego działania strony lub stron i musi być ono dokonane osobiście lub przy pomocy kogoś innego (zlecone zabójstwo). Nie będzie przeszkodą samo usiłowanie dokonania zabójstwa lub zabójstwo chybione.
Powyższa przeszkoda jest pochodzenia kościelnego i nie odnosi się do osób nie ochrzczonych. Dyspensa od przeszkody występku zastrzeżona jest Stolicy Apostolskiej.
9. Przeszkoda pokrewieństwa
Przez pokrewieństwo należy rozumieć bliski związek zachodzący pomiędzy osobami, oparty na wspólnocie krwi, na skutek pochodzenia od siebie lub od wspólnych przodków.
Według Prawa Kościelnego pokrewieństwo oblicza się przy pomocy linii i stopni. Przez „linię” należy rozumieć szereg osób, które pochodzą od jednego przodka. Według KPK linia może być prosta lub boczna. W linii prostej tyle jest stopni, ile jest zrodzeń (czyli osób), nie licząc przodka. W linii bocznej jest tyle stopni, ile jest osób w obydwu liniach razem, nie licząc wspólnego przodka (KPK, kan. 108 § 1-3). Istotne znaczenie ma wskazanie wspólnego przodka. Wspólny przodek oznacza parę ludzką lub tylko jedną osobę, od której krewni bezpośrednio pochodzą. W linii prostej osoby pochodzą bezpośrednio od siebie, np. ojciec, syn, wnuk, natomiast w linii bocznej osoby krewne nie pochodzą wprost od siebie przez urodzenie, ale mają wspólnego przodka – chodzi tu o rodzeństwo. Biorąc pod uwagę „linię” można mówić o krewnych wstępnych przy ustalaniu dla kogoś przodków oraz zstępnych przy ustalaniu osób pochodzących od przodków. Przez stopień pokrewieństwa trzeba rozumieć miarę, przy pomocy której określa się odległość osób krewnych od wspólnego przodka, zarówno w linii prostej, jak i bocznej.
W KPK (kan. 1091 § l – 4) czytamy: „W linii prostej pokrewieństwa nieważne jest małżeństwo między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi, zarówno prawego pochodzenia, jak i naturalnymi(tj. pozamałżeńskimi). W linii bocznej nieważne jest aż do czwartego stopnia włącznie. Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się. Nigdy nie zezwala się na małżeństwo, jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu linii prostej lub w drugim stopniu bocznej”.
Jest to przeszkoda z Prawa Bożego naturalnego i nie może tu być żadnej dyspensy (KPK, kan. 1078 § 3). Niemożliwe jest otrzymanie dyspensy od tej przeszkody we wszystkich stopniach linii prostej. Również Kościół nie udziela dyspensy na ślub, biorąc pod uwagę drugi stopień pokrewieństwa linii bocznej – rodzeństwo. (KPK, kan. 1078 § 3). Warto też przypomnieć, że polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zezwala na małżeństwo między krewnymi w linii prostej oraz między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim.
Zasięg przeszkody pokrewieństwa w linii bocznej – według obecnego Prawa Kościelnego – określony został do czwartego stopnia włącznie (KPK, kan. 1091 § 2) niezależnie od tego, czy pokrewieństwo po linii jednego ramienia jest dalsze czy bliższe. Decyduje suma czterech stopni włącznie.
Udziela się dyspensy od przeszkody pokrewieństwa: w trzecim stopniu linii bocznej nierównej (stryj z bratanicą); w czwartym stopniu linii bocznej równej (rodzeństwo cioteczne lub stryjeczne) i w czwartym stopniu linii bocznej nierównej (prawnuk z siostrą dziadka).
10. Przeszkoda powinowactwa
Powinowactwo jest to bliskość osób, której źródłem nie jest wspólnota krwi (jak w pokrewieństwie), ale ważnie zawarty związek małżeński, nawet niedopełniony – czyli taki, w którym po ślubie nie było współżycia małżeńskiego. Bliskość ta istnieje między mężem i krewnymi żony oraz między żoną i krewnymi męża, lub pomiędzy krewnymi współmałżonków. (kan. 109 § l). Oblicza się tak, że krewni męża w tej samej linii i w tym samym stopniu są powinowatymi żony i odwrotnie (kan. 109 § 2). Obecnie jedynie powinowactwo w linii prostej powoduje nieważność małżeństwa we wszystkich stopniach (kan. 1092).
Najczęściej chodzi tu o relacje: ojczym – pasierbica, macocha – pasierb oraz teść – synowa, teściowa – zięć (po śmierci współmałżonka). Oznacza to, że wdowa nie może zawrzeć małżeństwa z ojcem, dziadkiem … swego zmarłego męża oraz z jego synem, wnuczkiem… z poprzedniego małżeństwa. Podobnie wdowiec nie może zawrzeć małżeństwa z matką, babcią … swej zmarłej żony albo z jej córką, wnuczką … z poprzedniego małżeństwa, pasierbica ze swoim ojczymem, a pasierb ze swoją macochą.
Przeszkoda powinowactwa jest pochodzenia kościelnego, więc możliwa jest dyspensa.
11. Przeszkoda przyzwoitości publicznej
Przyzwoitość publiczna wymaga, aby mężczyźni i kobiety, żyjący ze sobą jak małżonkowie, a nie będący prawdziwym małżeństwem, po śmierci jednego z nich, nie żenili się ze wstępnymi i zstępnymi drugiej strony.
Przeszkoda ta powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego, z notorycznego albo publicznego konkubinatu, lub związku cywilnego, w którym zaistniało współżycie cielesne.. Powoduje ona nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety, i odwrotnie (kan. 1093). Podstawą przeszkody jest więc albo nieważne małżeństwo, po rozpoczęciu życia wspólnego, albo notoryczny lub publiczny konkubinat. Nieważność małżeństwa może wynikać z różnych przyczyn, bez względu na to, czy zawarto je w dobrej lub złej wierze, byleby miało zewnętrzną postać prawdziwego związku małżeńskiego. Przez notoryczny lub publiczny konkubinat należy rozumieć pozamałżeńskie pożycie dwojga osób na wzór małżonków i jeśli jest powszechnie znane, nazywa się go właśnie publicznym i jeżeli nie da się tego faktu ukryć, nosi miano – notorycznego. Nie wymaga się, aby strony mieszkały razem lub by kobieta była utrzymywana przez mężczyznę. Jest też rzeczą obojętną, czy osoby są wolne, czy też związane małżeństwem.
Przeszkoda przyzwoitości publicznej pochodzi z prawa czysto kościelnego, ma charakter trwały, tzn. nie ustaje przez zerwanie współżycia stron, udzielenie rozwodu cywilnego lub orzeczenie nieważności małżeństwa, lecz tylko przez uzyskanie dyspensy.
12. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego
Pokrewieństwo prawne powstaje z adopcji.
W KPK (kan. 1094) czytamy: „Nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa ze sobą ci, którzy są związani pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej”.
Według Prawa Kościelnego przeszkodą tą związani są: adoptujący oraz jego wstępni i zstępni i osoba adoptowana oraz osoba adoptowana i dzieci osoby adoptującej. Należy podkreślić, że przeszkoda pokrewieństwa prawnego powstaje z ważnie dokonanej adopcji, zgodnie z przepisami prawa cywilnego. Pochodzi ona z prawa kościelnego i racją jej utrzymania jest fakt, że osoba adoptowana wchodzi do danej rodziny jako jeden z jej członków i powinna być traktowana jako jedno z dzieci.
Przeszkoda pokrewieństwa prawnego – gdy są ku temu odpowiednie racje – może ustać: przez rozwiązanie stosunku przysposobienia, które przewiduje ustawa państwowa, jak również przez udzielenie dyspensy.
Podsumowując przeglądanie paragrafów dotyczących przeszkód małżeńskich zauważamy, że mogą one wynikać z naturalnego lub pozytywnego Prawa Bożego (wtedy dotyczą wszystkich ludzi) albo z ustanowienia Kościoła (wówczas podlegają im tylko ochrzczeni, a ściślej tylko katolicy).
Od przeszkód pochodzących z Prawa Bożego, tj.: impotencji, pokrewieństwa w linii prostej i drugim stopniu linii bocznej, węzła małżeńskiego nie można uzyskać dyspensy.
Dla Stolicy Apostolskiej jest zarezerwowane udzielanie dyspens od trzech przeszkód małżeńskich: święceń, wieczystego ślubu czystości złożonego w instytucie na prawach papieskich i małżonkobójstwa.
Od pozostałych przeszkód pochodzenia kościelnego dyspensy może udzielić ordynariusz miejsca.
W szczególnych przypadkach, tj.: wypadek naglący czy niebezpieczeństwo śmierci jednej ze stron pragnących zawrzeć małżeństwo, z uwagi na ich dobro duchowe, od szeregu przeszkód, zachowując przepisy prawa kanonicznego, dyspensować może także proboszcz lub inny kapłan czy diakon upoważniony do błogosławienia małżeństwa oraz spowiednik w zakresie wewnętrznym.
Prawodawca przewiduje możliwość udzielenia dyspensy, jeśli domaga się tego poważna przyczyna, bowiem funkcja wymienionych wyżej przeszkód małżeńskich polega na ochronie dobra instytucji małżeństwa oraz dobra małżonków.